Het toeval wilde dat ik aan de vooravond van de Amerikaanse verkiezingen het verhaal van mijn reis door de VS nog eens nalas, voordat ik het publiceerde op mijn reisblog. Tot dan toe was ik ervan uitgegaan dat Clinton deze race zou winnen. Maar halverwege mijn verhaal groeide het besef dat het wel eens heel anders zou kunnen uitpakken. En aan het einde ervan appte ik een vriendin nog: “weet nu wie en waarom mensen op Trump gaan stemmen.” Ik werd benieuwd naar dit boek van Theroux, waarin hij reist door een deel van de VS dat ik met de Greyhound doorkruiste. Ik heb mijn eigen teksten vele malen aangepast omdat ik die te veroordelend bleef vinden, maar ik kwam er op de een of andere manier niet onderuit de mensen die ik tegenkwam te beschrijven zonder ze te beledigen. Ik was nieuwsgierig naar hoe Theroux dit zou doen.
In Het diepe Zuiden beschrijft hij vier roadtrips die hij maakte van zijn thuishaven in New England naar de zuidelijke staten van de VS. Eén trip per seizoen. Elke trip wordt beschreven aan de hand van de vele ontmoetingen die hij heeft met de zuiderlingen, overpeinzingen en overnachtingen in motels. Hij vergelijkt dit deel van de VS regelmatig met derdewereldlanden. Maar “deze armen zijn in zekere zin armer en minder in staat zich te redden en hopelozer dan veel mensen tussen wie ik gereisd had in noodlijdende delen van Azië en Afrika. Ze wonen in het verborgen achterland, in versplinterde gemeenschappen, in stadjes die op sterven na dood zijn, en aan de zijlijn, waardoor ze een obscuur bestaan lijden,” schrijft hij. Over deze mensen gaat zijn boek. Sommigen van hen bezoekt hij elke trip opnieuw, anderen komen eenmalig voorbij. Na elke roadtrip volgt een intermezzo waarin hij inzoomt op onderwerpen die hij nader wil onderzoeken.
Hij reist kriskras door het zuiden: van South Carolina tot Alabama en weer terug. De reis grijpt hem aan: als je door het zuiden reist, ontkom je niet aan het apartheidsverleden van de VS. Hij bezoekt het stadje Money in Mississippi waar in 1955 de zwarte tiener Emmett Till op afschuwelijke wijze werd vermoord door blanke racisten. Hij vertelt over Essie Mae Washington-Williams, dochter van Strom Thurmond, fervent voorstander van segregatie, en zijn zwarte dienstmeisje, in een tijd dat rassenmenging nog een misdaad was. Hij haalt zuidelijke schrijvers aan, onder wie Erskine Caldwell, wiens fictie zich grotendeels afspeelt in het door hem bezochte stadje Wrens. Caldwell werd gehaat door zijn mede-zuiderlingen die vonden dat hij hen ridiculiseerde. Hij beschreef hen als tandeloos, incestueus, onontwikkeld, grofbesnaard en kwezelachtig. Een beschrijving die grote overeenkomsten vertoont met de Greyhound-passagiers die ik gedurende mijn reis ben tegengekomen. Bij mij bleef het bij observeren en me verbijsteren; Theroux gaat met deze mensen in gesprek. De dialogen die hij met hen heeft, beschrijft hij fenomenaal.
Hij bezoekt wapenbeurzen, American football-wedstrijden, kerkdiensten, spookstadjes en boerderijen. Hij analyseert de Amerikaanse ziel, en legt die bloot door de haarfijne barst tussen noord en zuid voorzichtig uit te schrapen. Onder dat laagje vernis komt er veel oud zeer aan de oppervlakte. “Veel blanke zuiderlingen klampen zich vast aan haar nostalgische versie van een stijlvol, beschaafd zuiden, vol passie en rijkdom dat geschonden werd door de oorlog en verwoest door de yankees.” Hij maakt de vergelijking met een opstandig volk dat ooit was gekoloniseerd. “Blanken voelen zich van hun rechten beroofd.” Het boek maakt korte metten met het vooroordeel van oppervlakkigheid dat veel Europeanen – mezelf niet uitgesloten – aan Amerikanen toekennen. Er is geen gebrek aan geschiedenis hier.
Theroux maakt prachtige reizen en kan daar ontzettend boeiend over schrijven. Hij heeft echter altijd de onaantrekkelijke drang zichzelf op de borst te kloppen en zijn eigen uniekheid te bewijzen. Af en toe dringt de vraag zich op wie hij eigenlijk wel denkt wie hij is. Als hij een vrouw ontmoet in Greensboro, Alabama, wier zoon vrijwilligerswerk doet in Afrika, onderdrukt hij – naar eigen zeggen – een spotlachje en merkt hij op dat sommige delen van het stadje grote gelijkenis vertoonden met plekken die hij in Afrika had gezien, en omdat dat het geval was, vroeg hij zich af waarom die zoon zich niet geroepen voelde om iets in Greensboro te doen. Alsof Theroux dat iets aangaat. Hij doet de vrouw zelfs de suggestie haar zoon zijn boek Dark Star Safari cadeau te doen, alsof dat een eye opener zou zijn. Hij onderstreept graag zijn eigen belezenheid en reiservaring, en geeft af op andere reisschrijvers. Begint hij een relaas waarin hij de overdrijvingen hekelt van andere reisschrijvers, in het hoofdstuk erna overdrijft hij er zelf lustig op los: “[…] de vliegveldervaring [is] in de loop der jaren een extreem voorbeeld geworden van de werking van een totalitair regime dat ervoor zorgt dat jij je klein en verdacht voelt en jou de controle ontneemt.” Ergernis aan de schrijver ontneemt me soms het leesplezier.
In plaats van een idealistische jongeman Dark Star Safari cadeau te doen, had hij beter Het diepe Zuiden aan de Democraten kunnen aanbieden. Want de grote vraag die rijst na het lezen van dit boek is hoe het toch mogelijk is geweest dat zij zo’n enorme inschattingsfout konden maken door Hillary Clinton als presidentskandidaat te benoemen. Hoe hebben ze deze grote groep boze stemgerechtigde Amerikanen zo over het hoofd kunnen zien? Aan Theroux heeft het niet gelegen. Hij legt verschillende keren de vinger op de pijnlijke plek: de miljoenen die de Clinton Foundation geeft aan allerlei projecten in Afrika voor de lokale gemeenschappen aldaar, terwijl de Amerikaanse gemeenschappen in het zuiden al dolgelukkig zouden zijn met een fractie daarvan. Alle argumenten waarmee Trump de verkiezingen won, biedt Theroux in zijn boek op een presenteerblaadje aan. Hij praat met fabrieksarbeiders die werkloos zijn geworden omdat de bedrijven waar zij werkten hun productie naar Mexico verplaatsten, en spreekt boze blanken die vinden dat wapenbezit bijna een fundamenteel mensenrecht is. “De opstandigheid van mensen die niet zozeer om schieten met vuurwapens geven als wel om het bezit van een wapen, en verontwaardigd zijn als hun rechten in gevaar komen – alweer verandering in een streek die een hekel heeft aan veranderingen,” aldus Theroux.
Het diepe Zuiden is niet alleen een reisboek: het is een analyse van de oorsprong van de Amerikaanse psyche en geeft een verklaring van het huidige Amerika. Het boek heeft ook mij een stap verder gebracht het onbestemde gevoel te duiden dat ik had na het einde van mijn reis door dit land. En het bevat ook weer zo’n prachtige zin die ongetwijfeld vaak als reiscitaat gaat opduiken: “Van lezen werd ik een reiziger; reizen zette me weer aan het lezen.” Dat klopt als een bus. En ondanks Theroux zelf: ook zijn boeken zetten weer aan tot meer lezen. Want ik ga heel snel een boek van Erskine Caldwell aanschaffen!
Het diepe Zuiden – Paul Theroux
Eerste druk: augustus 2016
ISBN: 978 90 450 3051 7