Ik heb al meerdere versies van die angstige man voorbij zien komen in de musea die ik in Noorwegen bezocht: Munch gebruikte details van zijn werk vaak opnieuw. In zijn zoektocht naar het duiden van zijn demonen duikt in werk uit verschillende perioden ineens hetzelfde personage of die gekwelde uitdrukking weer op. Hier, in het Nasjonal Museet in Oslo, sta ik voor een van de vier versies van de Schreeuw (Skrik) die hij maakte. Eigenlijk is het een heel eenvoudig werk, maar het heeft een ongelofelijke zeggingskracht. Deze versie is vrij vaal en kleiner dan ik dacht. Een golvende oranjerode lucht hangt boven de blauwzwarte Oslofjord. Op een brug lopen in de verte nog net twee mensen weg, mannen zo te zien. Op de voorgrond staat een ontzet man, handen voor de oren, het gezicht in een angstige grimas alsof hij iets afgrijselijks aanschouwt.
Vaak wordt gedacht dat het die man is die het uitschreeuwt op dit schilderij. Maar dat is niet waar. Het is de natuur die schreeuwt, die ondergaande zon, het bos dat achter de fjord begint.
“Ik voelde een grote, eindeloze schreeuw door de natuur gaan,” verklaarde Munch over dit werk. Hij wandelde op een dag samen met twee vrienden langs de kust van Ekeberg ten oosten van Oslo en werd zo overweldigd door dat gevoel dat hij niet verder kon.
“Ik voelde me volkomen uitgeput. Mijn vrienden liepen door, maar ik leunde tegen het hek en stond te trillen van angst.”
Hadden we allemaal maar iets van de gevoeligheid van Munch, denk ik terwijl ik voor de Schreeuw sta. Dan keken we wel uit met dat ontbossen, bladblazen, gif spuiten en asfalteren. Het geschreeuw zou niet te harden zijn.
Wat zou hij ervan hebben gevonden, dat zijn meesterwerk een eeuw later is platgeslagen in een emoticon die de hele wereld gebruikt als equivalent van ‘voelt zich verschrikkelijk’ als ons haar een dag niet goed zit?
De volgende middag wandel ik naar de jachthaven. De dag dat ik in Oslo aankwam, werd daar een beeld onthuld van Freya de walrus. In de zomer van 2022 werd zij wereldnieuws. Zij bezocht verschillende Europese havens, waaronder die van Terschelling en Den Helder. Ze zwom wat rond, sliep op steigers, dijken en boten en voelde zich thuis. Dat was zij natuurlijk ook. Hoewel walrussen het over het algemeen wat noordelijker zoeken, is de zee nog altijd meer het domein van een walrus dan van een mens. In Oslo liep het uit de hand. Freya werd als attractie gezien in plaats van het schitterende, wilde dier dat ze was. Mensen trokken in groten getale naar de haven om haar te bekijken, kwamen veel te dichtbij en lieten haar niet met rust. Sommige mensen probeerden haar te verjagen en bekogelden haar met rotzooi. Maar Freya gaf haar toegeëigende ruimte niet terug. Integendeel. Ze bleef. En met haar ruim 600 kilo zware lijf bracht ze menig plezierjacht tot zinken.
Op 14 augustus 2022 vonden de Noorse autoriteiten dat het genoeg was geweest. Freya werd uit het water gehaald en doodgeschoten.
“We hebben veel respect voor dierenwelzijn, maar mensenlevens en de veiligheid van mensen hebben voorrang,” zei Frank Bakke-Jensen, directeur van de overheidsdienst voor visserij. Volgens hem zat er niets anders op dan Freya te doden.
Veel mensen waren woedend. Terecht. Waarom werd er niet voor een andere optie gekozen? En wat gaan we doen met de andere wilde dieren wier ruimte wij hebben ingenomen en die zij op een dag weer nodig hebben omdat er simpelweg geen plek meer voor ze is? Gaan we die allemaal doodmaken?
Ik wandel via de ambassadewijk de Kongen Marina binnen. Aan de overkant ligt het schiereiland Bygdøy met het markante piramidevormige Fram-museum op het puntje. Voor me steekt een kleine pier schuin het water in. Aan het einde daarvan, op de plek waar zij uit het water is gehaald en doodgemaakt, ligt Freya, vereeuwigd in brons. Voor onze zonden, heet het beeld.
“Dit werk herinnert aan hoe wij mensen omgaan met de wilde natuur,” aldus de maker, Astri Tonoian.
Her is een prachtig beeld. Freya ligt te slapen op haar zij met de vinnen vredig bij elkaar gevouwen. Het is een ontroerend eerbetoon aan een dier dat haar ruimte kwam claimen in een wereld die net zo goed de hare was als die van ons.
Ik ga even naast haar zitten. Het is nog rustig in de haven. Straks, in de zomer, zit het hier vol toeristen. Freya zal nu altijd een attractie blijven. Ze zal menig selfie sieren en in toeristenbrochures worden vermeld. Op de nieuwe editie van de stadsplattegrond wordt een walrusje bijgetekend op de plaats waar haar beeld is te vinden. Oslo heeft er weer een publiekstrekker bij.
De zon begint al iets te zakken, de lucht wordt bleekblauw. Golfjes rimpelen over het wateroppervlak, en spoelen geluidloos tegen de pier. De natuur is hier oorverdovend stil.