Als er één relevant boek is geschreven de afgelopen jaren, dan is dat Arctica van Bernice Notenboom. Het is een biografie, haar biografie van de meest onbekende plek op onze planeet: de Noordpool. Het is ook een eerbetoon, een liefdesverklaring en een afscheidsdocument voor een gebied dat in rap tempo aan het verdwijnen is. Hoewel wij daar liever niet mee worden geconfronteerd, is het Notenbooms’ persoonlijke missie ons wakker te schudden en de urgentie te doen inzien van de staat van onze wereld.
Als kind droomde ze al van de Noordpool. Ze las de boeken van ontdekkingsreizigers waarbij het haar altijd opviel dat die allemaal werden geschreven door “mannen die zich druk maken over de details van hun zwoegen en de logistieke organisatie van het dagelijkse afzien.” Volgens haar benaderen vrouwen de poolvlaktes heel anders. “Wij hebben niet dezelfde kracht als mannen, en we zijn er ook niet in geïnteresseerd om per se de hoogste ijsschots te beklimmen. We lopen om.” Wat niet wil zeggen dat ze ook maar voor één man onderdoet. Ze gaat tot het uiterste met haar fysieke inspanningen: ze vecht tegen de ijzige kou, trotseert de poolwind en ploetert tegen de drift van het ijs, waarbij zij vooruit zwoegt terwijl de ijsplaat waar ze zich overheen beweegt de tegenovergestelde kant opdrijft, zodat ze net zo veel opschiet als een hamster in een looprad. Met haar slee achter zich aan springt ze over ijsschotsen waartussen de 4.000 meter diepe Noordelijke IJszee ligt. Eén verkeerde manoeuvre is dodelijk. Ze ziet stukken ijs van gletsjers breken, ijsbergen roteren en scheuren in het ijs ontstaan. Uit al haar verhalen spreekt een diep respect voor de oerkrachten van de natuur.
Arctica is een afwisseling van reisverhalen, achtergrondinformatie en wetenschappelijke feiten. Bernice Notenboom legt de natuurkrachten van de Noordpool uit en illustreert deze met anekdotes, historische verhalen en haar eigen soms haast poëtische ervaringen. “Rond volle maan wordt door de zwaartekracht van de maan het water onder het ijs omhooggetrokken waardoor het ijs uiteindelijk kwetsbaar wordt als eierschalen en breekt.” Ze beschrijft de enige echte wildernis, de enige plek ter wereld waar mensen nooit vat op hebben gekregen. Met uitzondering van de Inuit natuurlijk, die deze plek kunnen lezen. “Als wetenschappers willen weten hoe oud een stuk ijs is, dan praten de Inupiaq over hoe zoet het ijs is geworden, niet over hoeveel jaar een stuk ijs er al ligt. Wetenschappers willen herleidbare feiten, inheemse kennis gaat over ervaring. Ze navigeren met de windrichting, niet met gps, en als ze bang zijn om scheuren in het water tegen te komen, kijken ze naar de lucht.” Die bijna letterlijke scheiding der geesten maakt pijnlijk duidelijk wat de mensheid aan het verliezen is. Aan kennis, maar ook aan biodiversiteit. “Wat we niet weten – en dit zal altijd onbekend blijven – is wat voor Arctische schatten we al verloren hebben voordat we überhaupt wisten dat we ze hadden.” Het leven in de Arctische wereld vindt plaats op het randje: “de ecologische balans is zo delicaat, zo precies, dat de kleinste interruptie in de levenscyclus van een soort kan leiden tot de uitroeiing van een andere.”
Het slagen of mislukken van een expeditie naar de Noordpool is voor een groot deel afhankelijk van de weersomstandigheden, van domweg pech of geluk hebben dus. Het is een avontuur anders dan andere “omdat het geen vaste locatie is. De Noordpool drijft voortdurend heen en weer.” Dat beschrijft Notenboom met dagboekfragmenten uit haar eigen expedities maar ook met drie historische pooltochten van andere reizigers: Elisha Kent Kane (1853), Paul Hegemann (1869) en Vilhjalmur Stefánsson (1913). Verhalen over moed, doorzettingsvermogen en overleving, maar ook over hoogmoed en ongelofelijke naïveteit. “Overal in het Britse imperium heeft het chauvinisme de dood van grote aantallen inheemse bewoners tot gevolg gehad, maar in het Arctische gebied heeft het geleid tot de dood van talrijke Engelsen.”
Onvermijdelijk werkt Bernice Notenboom toe naar de huidige staat van de Noordpool. Het smeltende zee-ijs en de kettingreactie die dit teweegbrengt enerzijds (“Wat wij, mensen, niet beseffen is dat [de Noordpool] niet het slachtoffer maar de drijvende kracht achter klimaatverandering [is] geworden.”), en de voorraden fossiele brandstoffen die daarmee bereikbaar worden anderzijds, beloven weinig goeds. In 2017 zag zij de eerste tien Chinese containerschepen over de ooit ondoordringbare Noordelijke IJszee varen. Xi Jinping, de huidige Chinese president, spreekt al over een Arctische zijderoute.
Waarom is onze reactie op klimaatverandering een ontkenning? Waarom denken we toch dat het zo’n vaart niet zal lopen terwijl we er al middenin zitten? Op zoek naar antwoord op die vraag haalt Notenboom een onderzoek aan van Nobelprijswinnaar Daniel Kahneman dat haar de moed in de schoenen deed zakken. Volgens hem zijn de psychologische hulpmiddelen die we evolutionair hebben meegekregen om problemen op te lossen niet toereikend om een bedreiging als klimaatverandering mee aan te kunnen. Omdat ons emotionele brein niet in staat is om met onzekere langetermijnbedreigingen om te gaan, grijpt ons rationele brein in door de kwestie in een rationeel perspectief te zetten en kortetermijndoelen te ontwikkelen om het emotionele nabijheid te geven. We zijn simpelweg niet in staat genoeg na te denken over de toekomst. Tel daar de huidige wereldleiders bij op. “De huidige politici leggen een onrustbarend gebrek aan leiderschap, inspiratie en motivatie aan de dag. […] Op Arctische conferenties zijn de netwerkborrels belangrijker dan participatie in een conferentiezaal. Grijze pakken op besloten recepties gesponsord door de fossielebrandstofindustrie zijn er in groteren getale dan inheemse vertegenwoordigers van Arctische naties of de klokkenluiders van ngo’s.” Want de industrie is de grootste sponsor en heeft dus het meeste recht op een prominente plek op de conferentie.
Ik word niet minder cynisch van dit boek…
Bernice Notenboom is een vrouw met een missie. Zij wil de beide kanten van ons brein aanspreken om ons wakker te schudden. Dat doet ze door haar verhalen te vertellen, documentaires te maken en de beelden van haar eigen expedities te laten zien. En dat doet ze met dit boek. Ook al heeft ze een boodschap: Arctica is geen moralistisch boek. Het is een persoonlijk en moedig boek met een ongemakkelijke waarheid. Haar geliefde Noordpool zal onherroepelijk verdwijnen. Erheen gaan wordt onmogelijk en is bovendien alleen weggelegd voor reizigers zoals zij. Wel kunnen we haar boek lezen. Iedereen die de wereld beter wil leren kennen, moet dat ook doen.
Arctica – Bernice Notenboom
Eerste druk: 2018
ISBN: 978 90446 3571 3